Maciej Albert Borodo: Synarchizm

Zygmunt Włodzimierz Tarło-Maziński (1889-1967), szef („generał zakonu») polskiej jurysdykcji Starożytnego i Mistycznego Zakonu Różo-Krzyża (The Ancient Mystical Order Rosae Crucis), w maju 1924 utworzył Polski Związek Synarchiczny, w sierpniu 1928 przemianowany na Związek Synarchiczny. Do głównych działaczy należeli także pallotyn ks. Józef Jankowski (1910-1941) i senator Stanisław Gaszyński (1865-1965). Do 1937 ugrupowanie nie przejawiało jednak szerszej działalności poza publikacyjną (pismo «Synarchista», wychodzące od 1926 w Warszawie oraz różne wydawnictwa książkowe). W 1937 podjęto próby rozszerzenia działalności, m.in. poprzez powołanie Konfederacji Synarchicznej, ale starania te przerwał wybuch wojny. Członkowie Związku Synarchicznego reprezentowali pogląd, że dla Polski najlepszym ustrojem byłaby synarchia, czyli połączenie głównej zalety ideologii liberalnych, tj. swobodnego rozwoju indywidualnego jednostek (który to rozwój w warunkach demokratycznych prowadzi do anarchii) z prawicowymi zasadami jedności państwa i silnych rządów. W praktyce uosobieniem tego związku miałby być synarcha – posiadacz pełnej władzy zwierzchniej. Przygotowaniem do ustroju synarchicznego byłaby monarchia konstytucyjna.

Program gospodarczy zakładał udział robotników w zyskach przedsiębiorstw, odejście od złota jako miernika wartości na rzecz towarowej jednostki rozliczeniowej. W latach trzydziestych XX w. Tarło-Maziński usiłował przekonać do synarchizmu śląskie środowisko ONR.

Synarchizm był nurtem filozoficzno-politycznym o korzeniach ezoterycznych przenikający się z masonerią okultystyczną oraz łączącym synkretycznie ustrojową koncepcję synarchii, a więc odwrotności anarchii.

Z greckiego oznaczała sỳn – razem i ἁrchein – panować, rządzić. Polscy synarchiści korzystali z dorobku filozofii mesjanistycznej Józefa Hoene-Wrońskiego.

Interesująco prezentowała się ideologia synarchistów. Dla nich synarchia oznaczała „współwładzę, czyli skoordynowanie dążności pozytywnych dwu sprzecznych kierunków prawicy i lewicy, jako dwu zasadniczych władz społeczeństwa, w imię dobra całego narodu”. Synarchia miała łączyć najlepsze cechy republiki parlamentarnej i monarchii konstytucyjnej, nie popadając w „skrajności” republiki demokratycznej i monarchii absolutnej, tym bardziej zaś bez odwołań do socjalizmu i faszyzmu, których najbardziej zdegenerowane postaci widzieli synarchiści w bolszewizmie i hitleryzmie.

Deklarując dążenie do pogodzenia teologicznego monarchicznej zasady pochodzenia władzy od Boga z racjonalistyczno-konstytucjonalistyczną zasadą jej pochodzenia od narodu, synarchiści opowiadali się za nadaniem pełnej władzy zwierzchniej w państwie obieranemu dożywotnio Naczelnikowi Państwa (określanemu także mianem Synarchy), który miał łączyć 2 funkcje władzy: „republikańską – umiejętność wyzwalania i zatwierdzania najszerszej inicjatywy obywatelskiej z monarchiczną – prawem dekretowania z mocą ustaw”. Synarcha miałby prawo powoływania szefa rządu, ministrów i podległych im urzędników; obowiązywałaby zasada bezpośredniej odpowiedzialności zwierzchników za pracę podwładnych. Rząd pełniłby władzę wykonawczą, przy czym zakładano rozdział funkcji rządowych na wewnętrzne (premier), zewnętrzne (kanclerz) i wojskowe (hetman).

Synarchę wybierałoby Zgromadzenie Narodowe, a kandydatów do tego urzędu proponowałaby Rada Synarchiczna, tj. „elita rozumu społecznego” i „ciało opiniodawcze Rządu i Narodu”, składające się z obywateli „władających rozwiązaniami synarchistycznymi”, tj. reprezentantów prawicy i lewicy pojmujących konieczność syntezy ustrojowej, a powołanych (dożywotnio) dekretem przez Synarchę. Rada była „czwartą władzą”, czyli „Ciałem Kierowniczym”, wyznaczałaby zasadniczy kierunek, w jakim podążać ma bieg spraw państwowych. Sejm i Senat miały być wyłącznie ciałami prawodawczymi, przy czym zadaniem Senatu (złożonego z nominatów Naczelnika Państwa, rekomendowanych mu przez Radę Synarchiczną spośród obywateli pełniących funkcje zaufania publicznego) byłoby sprawdzanie czy dana ustawa działa w kierunku potęgowania w narodzie świadomości narodową i zasad moralne, funkcje kontrolne pełniłyby odpowiednie Izby Państwowe przy Radzie Synarchicznej; sądownictwu gwarantowano pełną niezawisłość.

Synarchiści odrzucali parlamentaryzm oparty na zasadzie głosowania powszechnego oraz o reprezentację partii politycznych w zamian za to proponowali „wertykalną” strukturę wyborczą, w której uprawnieni mieszkańcy głosowaliby na (bezpartyjnych) kandydatów do rad gminnych i miejskich, następnie wybrani przedstawiciele tych rad wybieraliby spośród siebie członków rad powiatów, a powiaty delegowałyby posłów do Sejmu; pozostali (niewybrani) członkowie rady powiatu mieli tworzyć Radę Poselską, która mogłaby zmusić posła do ustąpienia wyrażając mu (większością 3/4 głosów) votum nieufności